حکومت های متقارن

حکومت های متقارن

آرش دادگری ^*[1]

مقدمه

پس از شکست های حکومت ساسانیان در برابر اعراب مسلمان ، به خصوص پس از جنگ نهاوند

( ملقب به فتح الفتوح ) در سال ٢١ ه.ق معادل با ٦٤٢.م و سپس کشته شدن یزد گرد سوم در مرو در سال ٣١ه.ق معادل با ٦٥٢ .م ، سلسله ساسانیان منقرض و تمامی ایالات و ولایات ایران به غیر از طبرستان ( که تا نیمه دوم قرن دوم هجری قمری مععادل با ٧٦٩.م استقلال خود را حفظ کرد ) به تصرف اعراب در آمد.

البته بخش هایی دیگر از ایران مانند :ری نیز تا سال ١٤١ ه.ق نیز مقاومت نمودند و استقلالی نسبی داشتند و همین طور در سایر نقاط ایران روح استقلال طلبی زنده بود و بسیاری شورش ها در ایران در جهت استقلال و آزادی رخ داد و حکومت های استبدادی بنی امیه و بنی عباس تلاش های بسیاری در جهت سرکوب این شورش ها در پیش گرفتند . شورش های بابک خرمدین ، مازیار و افشین و… از این دست به شمار می آیند .

علی رغم تمام تلاش های ایرانیان ، این جنبش ها ، نتیجه های مطلوبی نداشت ، تا زمانی که حکومت طاهریان در سال ٢٠٦ ه.ق به کار آمد و حکومت های نیمه مستقلی شکل گرفت ، در این جا  می خواهیم به بررسی مختصر جنبه های مختلف سه حکومت طاهریان ، صفاریان و سامانیان که حدودا یک تاریخ دو قرنه (٢٠٦ – ٣٨٩ ه.ق ) را تشکیل می دهند  و به حکومت های متقارن معروف هستند، بپردازیم .

طاهریان

 طاهریان از سال ٢٠٦ تا سال ٢٥٩ ه.ق به مدت ٥٣ سال حکومت کردند . ویژگی متمایز این حکومت این است که ، این حکومت اولین حرکت نسبتا موفق ایرانیان برای استقلال بعد از دو قرن و اولین سلسله ایرانی بعد از اسلام بود .

موسس این حکومت شخصی به اسم طاهر بن حسین ( ملقب به ذو الیمنین ) بود . وی در زمان مامون ابتدا توانست ، با شکست امین و فتح بغداد به عنوان پایتخت خلافت عباسیان اعتباری کسب کند و بعدا به عنوان حاکم خراسان از جانب مامون منصوب شد . بعد از یک سال وی مامون را از خطبه انداخت ، اما زمان مرگ وی فرا رسید و او چندان حکومت نکرد .پس از وی به تر تیب طلحه بن طاهر، عبدالله بن طاهر ، طاهر بن عبدالله و در آخر محمد بن طاهر حکومت کردند . این حکومت سرانجام توسط یعقوب لیث صفاری از امارت بر انداخته شد . این حکومت از لحاظ ی و نظامی، اولین سلسله ایرانی بعد از اسلام و به صورت نیمه مستقل اداره می شد . مدت زمان این حکومت  کم و از لحاظ قدرت ی به نسبت ضعیف بود. یکی از بزرگترین مشکلات زمان این حکومت جنگ با فتنه خوارج بود که دردسر بسیار بزرگی برای این حکومت بود .

این حکومت بیشتر در مناطق خراسان حکومت
می کردند و پایتختشان نیشابور بود . بعد از طاهر بن حسین این حکومت هم چنان رابطه نزدیک خود را با بغداد حفظ کرد و حتی در سرکوب شورش هایی مانند شورش مازیار به حکومت بنی عباس کمک کردند . آبادی و کشاورزی به  خصوص در نیشابور در زمان عبد الله بن طاهر رونق یافت و به اصلاح امر آبیاری و تقسیم آب توجه بسیار شد . در میان آل طاهر هم عده ای نیز اهل فضل و ادب و شعر و حکمت بوده اند ،  که معروفترین آن امیر ابو احمد عبید الله بن عبد الله بن طاهر بود  که او را به علت ادب و فضل حکیم آل طاهر می خواندند .

صفاریان

  صفاریان  از سال ٢٤٧ تا سال ٣٩٣ ه.ق به مدت ١٤٦ سال حکومت کردند ، البته  بیشتر مدت حکومت این سلسله در سیستان بوده است .موسس این حکومت فردی به نام یعقوب لیث صفاری بوده است . یعقوب لیث ایتدا در شهر زرنج رویگر بود و بعدا به عیاری پرداخت . در تاریخ وی به جوانمردی و بلند نظری معروف است .

وی پس از کسب اعتبار ابتدا به خدمت فردی به نام صالح بن نصر در آمد و در همین زمان توانست، خوارج را به رهبری فردی به نام عمار مغلوب و منهدم بنماید و برای همیشه به این فتنه خاتمه دهد که مزاحمت های بسیاری در خراسان و سیستان و اطراف ایجاد کرده بودند . سپس به دلیل این که صالح بن نصر دستور به غارت سیستان داد ، یعقوب از در مخالفت با وی در آمد و در نهایت با وی مقابله کرد و او را در هم شکست و او به کابل فرار کرد  و در سال ٢٤٧ه . ق به امیری سیستان  رسید.

وی ابتدا مخالفان خود در سیستان را مغلوب کرد ، پس از این واقعه در زمان حکومت  وی ٣ واقعه مهم افتاد : ١- پس از فرار صالح به کابل که و متحد شدن با جماعتی به نام رتبیل که آیین بودایی داشتند، در صدد جنگ با یعقوب لیث بر آمدند. اما یعقوب لیث موفق به شکست هر دو شد و صالح به اسارت یعقوب در آمد و در نهایت در حبس او مرد . این اولین جنگ یک حکومت ایرانی در خارج از مرزها و با  حکومتی خارجی  پس از اسلام بود .

٢- دومین واقعه مهم بر انداختن حکومت طاهریان از امارت بود . این مهم سرانجام با فتح نیشابور پایتخت طاهریان و در سال ٢٥٩ ه. ق انجام شد . بدین ترتیب اولین حکومت نیمه مستقل ایرانی   پس از اسلام بدست یک حکومت ایرانی دیگر از امارت کنار گذاشته شد .

٣- سومین واقعه  را می توان مهم ترین واقعه کل سلسله صفاریان نامید ، و آن جنگ وی با خلیفه معتمد می باشد . ماجرا بدین شرح است ، که یعقوب لیث در سال ٢٦١ ه.ق از سیستان حرکت کرده و پس از استیلا بر فارس و فتح اهواز راهی بغداد شد و تلاش های و وعده های خلیفه
بنی عباسی برای بازگرداندن وی بی اثر بود.

سرانجام این دو در دیر العاقول ( در مشرق دجله بین بغداد و مداین) در سال ٢٦٢ ه.ق به مصاف هم رفتند.  ابتدا پیروزی با یعقوب لیث بود، اما با پیشروی وی به سمت او و سپاهیانش نهرهای آب را گشودند که باعث تنها شکست یعقوب لیث شد و وی در این جنگ زخمی شد . او پس از شکست در جندی شاپور به تهیه سپاه پرداخت ، اما در آنجا وفات یافت و در همان جا به خاک سپرده شد . در تاریخ آمده است ، که چون خلیفه از تصمیم یعقوب لیث برای رویا رویی مجدد با وی آگاه شد ، رسولی فرستاد تا او را از این کار منصرف سازد ، اما او در جوابش گفت : به مخدوم خود بگو من رویگر زاده ام و از پدر رویگری آموخته ، خوراک من نان جوین و پیاز و ماهی و تره بود و این دولت و شوکت که می بینی از راه دلاوری و شیر مردی به دست آورده ام نه از میراث پدر و نعمت تو . تا خاندانت بر نیندازم از پای ننشینم . اگر مردم از جانب من خواهی آسود اگر ماندم سر وکارت با این شمشیر است و اگر مغلوب شدم به سیستان باز می گردم و به این نان خشک و پیاز بقیه عمر را به انجام می رسانم » . این واقعه اولین حرکت برای بر انداختن کامل حکومت بنی عباس و تشکیل یک حکومت کاملا مستقل پس از اسلام بود.

پس از وی ابتدا برادرش عمرو بن لیث و سپس به ترتیب ابوالحسن طاهر بن محمد بن عمرو بن لیث ، ابوعلی محمد بن علی بن لیث ، ابو جعفر احمد بن محمد بن خلف و ابو احمد خلف بن احمد به حکومت رسیدند. حکومت صفاریان به دلیل اختلافات داخلی (مانند اختلافات میان عمرو و علی برادران عمرو)

رو به ضعف نهاد و بیشتر حکومتشان به همان سیستان محدود شد . پایتخت این سلسله شهر زرنج بود. اولین شاعران پارسی زبان در زمان یعقوب لیث شروع به شعر گفتن کردند هر چند آثار چندانی از آن ها در دسترس نیست درزمان آخرین امیر ابو احمد خلف بن احمد جمعی از علمای زمام به نام به زبان عربی تفسیری بزرگ بر قرآن نوشته اند و شعرائی او را مدح ها گفته اند . در زمان عمرو لیث جیره و مواجب سپاهیان همواره به موقع بود .اما پس از عمرو حکومت صفاریان به شدت تضعیف شد . هم چنین شاهد هیچ گونه حمله ای به سمت بغداد نیستیم . بیشتر اوقات  امیران بعدی به عیاشی گذشت و هم چنین از جانب شمال سامانیان خراسان را از آنان گرفته شد .  سرانجام این سلسله مغلوب محمود غزنوی شد و از حکومت بر انداخته شدند .

سامانیان

این حکومت از سال ٢٧٩ تا سال ٣٨٩ ه.ق به مدت ١١٠ سال حکومت کردند . سامانیان منسوبند به سامان که نام قریه ای از آبادی های نزدیک سمرقند بوده است . موسس این سلسله شخصی به نام اسماعیل بن احمد ( ملقب به امیر عادل ) است . وی پس از مرگ بزرگتر خود نصر بر تمام ماوراء نهر تسلط یافت . او این سلسله در سال ٢٧٩ ه.ق را تاسیس کرد . او ابتدا با یکی از خانان ترکستان جنگید و او را مغلوب کرد .در زمان وی ٣ واقعه مهم افتاد : ١- جنگ با عمرو لیث و تسلط بر او در سال ٢٨٧ ه.ق . ٢- تسلط بر گرگان و طبرستان (شکست محمد بن زید داعی) توسط محمد بن هارون و ضمیمه شدن گرگان و طبرستان به خاک سامانیان . ٣- شورش محمد بن هارون پس از یک سال و نیم و سرکوب وی و الحاق ری و قزوین به خاک خود .

در زمان وی هیچ کس جرات تعرض به جان و مال مردم نداشت ، و او به پرهیز کاری و همت و جوانمردی معروف بود . وی در سال ٢٩٥ ه.ق از دنیا رفت . پس از وی به ترتیب احمد بن اسماعیل ، ابوالحسن نصر بن احمد ، ابو محمد نوح بن نصر ،امیر رشید ابولفوراس عبدالملک بن نوح ، منصور بن نوح ، ابوالقاسم نوح بن منصور ، منصور بن نوح ، امیر ابوالفوراس عبد الملک بن نوح به حکومت رسیدند . بیشتر در ماوراءالنهر و خراسان و گرگان حکومت می کردند . پایتخت این حکومت شهر بخارا بوده است . تفاوت عمده این حکومت ، عدم روح استقلال خواهی است و از خلفای عباسی بسیار فرمانبردار بودند و به فرمان آن ها لشکر کشی می کردند و به تقویت حکومت بنی عباس می پرداختند . در زمان این حکومت برای اولین بار ترک ها به دربار راه یافتند . از لحاظ ادبی ، شاهد گسترش و پیشرفت چشمگیر زبان فارسی هستیم . ظهور رودکی شاعر بزرگ و به نوعی اولین شاعر معروف ایرانی در زمان ابن سلسله ، شاهدی بر این مدعاست . همچین برای اولین بار در زمان این سلسله قرآن به فارسی ترجمه شد . فارسی اولین زبانی است ، که قرآن به آن ترجمه شده است . در دربار سامانیان به خوبی از دانشمندانی مانند ابو علی سینا و ابو ریحان بیرونی استقبال می شد . هم چنین  این حکومت از نظم درباری و دیوانی بسیار بالایی برخوردار بودند افرادی مانند : ابو عبدالله جیهانی اول و ابوالفضل بلعمی اول از وزرای بزرگ این دوره ( زمان نصر بن احمد ) و یا حمومهة بن علی ه و ابوبکر محمد بن مظفر و پسر او ابوعلی احمد و قراتکین ترک و ابو عمران سیمجور از بزرگان لشکری بزرگ این دوره اند  . کتابخانه ای بسیار بزرگ در زمان خود ایجاد نمودند و  امنیت مردم  در  زمان اسماعیل بن احمد بسیار خوب بود ، اما به تدریج  با ضعف داخلی و نفوذ ترکان رو به ضعف نهاد . سرانجام این حکومت به دست محمد غزنوی منقرض شد .

نتیجه گیری

این حکومت ها بیشتر در بخش های شرقی ایران حکومت داشتند . علی رغم تلاش هایی به خصوص در زمان یعقوب لیث صفاری برای استقلال ، هیچگاه به استقلال کامل نرسیدند ، و در زمان حکومت سامانیان هیچ گاه شاهد حرکتی در جهت استقلال کامل نیستیم . در هر صورت این حکومت ها نشان دهنده علاقه مردمان آن زمان به استقلال است ،  و در نهایت این علاقه و  تلاش ها  در زمان این سه حکومت نیز ثمره هایی داشته است. هم چنین در این حکومت ها ، از زمان یعقوب لیث تلاش هایی برای بازگرداندن زبان فارسی به زبان درباری و زنده کردن آن هستیم ، که این امر در زمان سامانیان به اوج خود میرسد . هم چنین در زمان این حکومت ها به رشد ادب و فضلا و دانشمندان به خصوص در زمان سامانیان توجه ویژه شد ، که خدمات بسیاری به جامعه بشری ارائه دادند. مهم ترین دستاوردی که این حکومت ها داشتند ، زنده نگاه  داشتن علایق مردمان زمان خویش بود و در نهایت این علایق و تلاش ها در قالب اشعار و کتاب های شعرا و دانشمندانی بزرگی مانند: رودکی ، ابن سینا و بسیاری دیگر برای تمامی افراد جامعه بشری و برای تمامی اعصار جاویدان ماند .

منابع :

١-تاریخ ایران ، حسن پیر نیا و عباس اقبال آشتیانی ، انتشارات پیمان ، تهران ، چاپ دوم ، ١٣٨٨.

٢-تاریخ علم ایران ، مهدی فرشاد ، انتشارات میر ماه ، تهران ، چاپ اول ، ١٣٩٤ .